Вайнамассанена дика довзаш да Тхьаба-Ердяхаэлгац, хетаргахьа, киназ ала а мегаргдацох, хIанааьлча, вайбусалбахилалехькерастадитIа а ийца, цу чу ламазаш де лаьрхIахиннаблоамашкабаьхавайдаьй.

АммабусалбалтIаийцачултIехьагIа, маьждигахсаннацохпайдаэцашцIаккхалеладаьдац из. Цохдувцашхезадале а, дуккхачарнабелггалаховхургдац, малагIчашерахьалдаь а масса шу даьнна а да из карарча хана. Ваймохк а цунархитектурансийленгаш а (памятникаш) дика довзашхинначаОзиевАхьмадаМухьмадасурташдоахашволча Н. Самсоненкоцацхьанаткъо шу хьалха (2000), культуранминистерствосгIо а деш, арадяьккхадар «ЭлгацТхьаба-Ерд» яха буклет. Цуннахетадаьчакнижкаштаюкъе, из эггарахозагIа а бесаш дола сурташтIадолаш а да.

Тайп-тайпарчаIилманхошашо-шоаштахетардийцад, ердхьалъяьчаханахлаьца. Къаьстта теркам тIаозаш да 1870-ча шера, вештааьлча, 150 шу хьалха Д. З. Бакрадзедаьтохкамаш. Цуннахетачох, Тхьаба-Ердхьалъяьхиннай 830-ча шера, из таьрахьяздаькорадаьдцуннамалхбузехьалаттачайиъIоакъахцхьаннетIара. ХIанз ала йиш я, Тхьаба-Ердатаханарчадийнахьанийсса 1190 шу дизад, аьнна. Из иштталдукхалаттарахвIаллатамашелгадац. Цуннаюххелатталоамашкхы а къаьнагIамадий, кхера-м Iобиллачаулларгбаткъоэзар шу доале а. ЙIаьхха зама йоаккхашлаттаргдолаш, даьхиннад из хьалдаьчар. ИшттайIаьха ха йоаккхашлаттацуннагIодаьраш да цхьанметрагакхаччалца сома дола пенаш. ВаймехкатахандешдолчацIенойпенашцхьакирпишк ах кирпишк, ши кирпишкшоралдолашмарадац. ХIаьтаювцашйолчаердапенашцарелшоззашерагIахиннад. Цунцадувзаденна да Тхьаба-Ерддукхалаттарабахьан.

Цунэггарахьалхарасуртдилла а кастта 210 шу (1811) доал, из диллархиннав геолог М. Энгельгард. ЦултIехьагIа, 1886, 1888-ча шерашкацунсурташдаьхкад Кавказ Iомаеш а тохкаш а хиннача В. Миллера.

Минводекепатеха, арадаьккхадувца буклет дерригаш 2000 марахиннадац, царехцаIкхаьчадтхашколерчамузее а. Из тхонасовгIатаденнарваНаьсарерча Т. МальсаговацIерагIчамохкбовзийтача музея директор СаговМухьмад. ЦутIаяздаьд: «СурхотIарча ООШ литературнимузейнадика мел дола хIамахиларловш. Яха, тоалевайкъамандухьа! Мохкбовзийтача музея директоргараСаговМухьмадагара. 4. 10. 2001 ш.»

ЮвцашйолаердбоккхачалоархIамейолгахьахайташ да цхьаькхацхьамасал а. Школашка 8-ча классеIомадечалитературанкнижкаштаюкъедихьад из Iомаяр. «Тхьаба-Ерд» яхаш корта болаш да, историка а йоазонхочо а КодзоевНурдинадаьцутIарайоазув. Бухсоццашцуйоазонцааьнначадешашцачакхдаккхаловрасонаердах дола сайкъамаьл: «ТаханТхьаба-Ерда чу текъа нах ахац. Исторецадувзаденнакъамандеза памятник да из. Вайлорадедеза из. ТIеххьарча шин бIаьшерадукхаIилманхойхиннабТхьаба-Ердтохкаш. ДукхаIилманбалхашяздаьдцохлаьца. ХIаьта а, мадарра из техка а, цохдерригахайна а, цунцаювзаенна мел йолакъайленашяйза а баьннабацIилманхой».

Арчаков С.

СуртатIа:

1888 шераВ.Миллерáишттаяйнай

Тхьаба-Ерд.